Bordspel zondag: Broertjes en Zusjes van Schaken

Begin deze maand kondigde BoardGameGeek aan dat het samen met Mixlore Games een bordspel zal maken op basis van The Queen's Gambit. Nee, niet een speciale uitgave van het klassieke spel Schaken, maar een bordspel met kaarten, waarbij spelers zetten vooruit programmeren. Wij zijn net zo in de war als jullie.

Maar dit zette ons wel aan het denken, misschien is het leuk het te hebben over de broertjes en zusjes van Schaken. Daarmee bedoelen we niet varianten zoals weggeefschaak of Hand & Brain (al is die laatste wel leuk). En we hebben het ook niet over addities zoals Knightmare Chess. Dat zijn allemaal kinderen. We hebben het over bordspellen die voortkomen uit dezelfde voorouder; Chaturanga. Want deze broertjes en zusjes verdienen verdorie ook wat respect.

Historici weten nog steeds niet met absolute zekerheid wat nou de ultieme voorvader van Schaken is. Maar de meesten zijn het er wel over eens dat de directe voorvader, de moeder om het maar zo te zeggen, Chaturanga is. Dit spel is minstens 1500 jaar oud en komt voort uit India of Perzië.

Net als Schaken heeft Chaturanga een 8x8 bord, en hebben beide spelers zestien stukken. Wel zijn de Lopers vervangen met olifanten. Er zijn ook wat kruizen getekend op het bord. De vakjes, daarentegen, zijn allemaal dezelfde kleur. Langzaam maar zeker werd Chaturanga verbasterd en veranderd, tot het uiteindelijk het Shaken werd dat wij kennen. Of een van de andere spellen die we zo ook gaan bespreken!

Sommige regels zijn met de tijd verloren gegaan en waarschijnlijk waren er verschillende versies. Daardoor weten we bijvoorbeeld niet waar de kruizen voor zijn. Historici vermoeden dat het restanten zijn van een ander bordspel, die geen functie hebben in Chaturanga. Ook weten we niet of de olifanten over stukken heen kunnen springen. Maar over het algemeen zijn stukken hetzelfde als, of zwakker dan in Schaken. Olifanten mogen twee vakjes schuin, en de minister eentje.

Wil je Chaturanga zelf eens proberen? Dat kan op Chess.com.

Shogi is waarschijnlijk het populairste zusje van Schaken. Het wordt nog altijd gespeeld in Azië, en in Japan is er zelfs een grote competitie met professionele Shogi-spelers. Tegelijkertijd ziet het er misschien wel het meest anders uit. Het bord is 9x9. En de stukken zijn plat, met kanji erop om aan te duiden welk stuk het is. Voor veel stukken zal je bovendien ontdekken dat ze ook iets op de achterkant hebben. En in de startopstelling staan de pionnen op rij drie, met een tweede rij die vrijwel leeg is.

De regels van Shogi zijn een stuk complexer dan die van Schaken. Op de koning en de gouden generaals (of kinsho) na kan alles promoveren naar het specifieke stuk dat op de achterkant gedrukt staat. Ook zijn er meer soorten stukken. Je hebt de gebruikelijke koning, pionnen, paarden, een enkele toren en loper. Daaraast heb je de lansen, zilveren generaals en gouden generaals.

Maar de grootste verandering is ook meteen het hart van het spel. Oplettende spelers hebben misschien gemerkt dat alle stukken dezelfde kleur zijn, en dat ze een beetje gevormd zijn als een pijl. Dat is omdat er in Shogi verraders zijn. Waar in Schaken een geslagen stuk braaf aan de kant blijft staan (of dood is), spelen ze in Shogi nog een rol. In plaats van een zet doen mag je ook een geslagen stuk op het bord platsen. Nu zal het voor jou vechten. Met deze zet mag je meteen je tegenstander schaak, of zelfs schaakmat zetten. Daar staat tegenover dat die speler zich natuurlijk ook mag verdedigen door een stuk in te zetten. Dit brengt een hele nieuwe dimensie naar het bord.

Speel gratis Shogi online via LiShogi.org.

Als je bekend bent met Shogi en Schaken lijkt een Makruk-bord in eerste instantie een combinatie tussen de twee. Het is 8x8, maar de vakken hebben geen kleuren. De stukken lijken op die van Schaken, maar net als in Shogi staan de pionnen op de derde rij. Maar stel jezelf maar weer gerust, want in Makruk lopen stukken niet over.

Het spel is grotendeels wat we gewend zijn. Wel zijn er een paar verschillen. Pionnen kunnen niet twee stappen zetten vanaf hun startpositie, en kunnen alleen in een dame veranderen. De dame, die nu 'zaad' heet, kan net als de minister van Chaturanga nog maar een stapje schuin lopen. De loper beweegt nu net als de zilveren generaal in Shogi. Een enkel stapje schuin, of recht vooruit. Tenslotte kan je in de normale versie niet rokeren, maar is er wel iets vergelijkbaars in de Cambodiaanse versie.

Makruk kan je gratis uitproberen op PlayOk.com.

Als je dacht dat Shogi er anders uitziet dan Schaken, dan heb je Xiangqi nog niet gezien. Het bord is 8x8, maar in plaats van in de vakken staan stukken op de hoeken tussen vakjes in. Dit maakt het bord in effect 9x9. De middelste rij heeft geen lijnen, omdat het een rivier is. En aan beide kanten is een groot, schuin kruis dat het paleis vormt. De stukken zijn schijven met Chinese tekens, of Hanzi, om aan te geven welk stuk het is. Al zijn er ook versies waarbij de tekens vervangen worden doorr afbeeldingen.

Als je goed oplet merk je waarschijnlijk op dat er niet zes, maar zeven verschillende stukken zijn. En als je heel goed oplet merk je zelfs op dat een van die stukken er anders uitziet aan je tegenstanders kant. Maar maak je over dat laatste geen zorgen. Hoewel de een 'katapult' heet en de ander 'kanon', zijn ze inhoudelijk hetzelfde.

Wel zijn een hoop stukken anders. De generaal en adviseurs mogen het paleis niet uit, met een enkele uitzondering. Als er een ononderbroken lijn is tussen de twee generaals mag je een 'vliegende generaal' uitvoeren en rechtstreeks het paleis van je tegenstander inspringen. Daarmee win je meteen het spel. Dat zien we die luie koning niet doen! Naast dat mag de koning alleen een enkel vakje horizontaal of verticaal, terwijl de adviseurs alleen diagonaal mogen lopen. Ze bestaan voornamelijk om vliegende generaals in de weg te lopen.

Daarnaast heb je de olifanten, die hele rare lopers zijn. Ze mogen alleen precies twee vakjes diagonaal, en ze mogen niet over de rivier. Pionnen promoveren zodra ze over de rivier zijn. En het raarst van allemaal: kanonnen en katapulten lopen net als toren, maar mogen alleen slaan door over precies een stuk heen te springen. Een bekende strategie in Xiangqi is om twee kanonnen op de generaal te richten, waardoor je tegenstander er niets tussen kan zetten. Dan sta je onder schot, en ook voor schut.

Xiangqi is gratis online te spelen op Xiangqi.com.

Nu weet je meer over de vergeten broertjes en zusjes van Schaken, en de moeder waar ze allemaal vandaan komen. Vond je dit een leuke geschiedenisles, en zou je wel meer willen lezen over bordspellen? Neem dan eens een kijkje naar onze serie bordspel van de week, of een ander deel van bordspel zondag. Heb je vragen, opmerkingen of voorstellen voor nieuwe artikelen? Laat het dan vooral weten in de comments!